شناخت معماری مساجد ایرانی ، معماری ایرانی و اسلامی بخش دوم

در قسمت های دیگر سایت به معرفی انواع مساجد و همچنین معماری آن ها پرداخته شده است در این بخش به دسته بندی انواع مساجد با در نظر گرفتن معماری متفاوتی که  نسبت به یکدیگر دارند ، می پردازیم :

 انواع مساجد را می توان از نظر معماری به سه دسته کلی تقسیم کرد:

 مساجد شبستانی این مساجد از بخش سرپوشیده از جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفحه هایی در اطراف تشکیل یافته است

 مساجد چهار طاقی مساجد مربعی شکل و دارای چهار ستون در چهار گوشه آن گفته می شود  این مساجد دارای چهار قوس در قسمت های مختلف این فضا می باشد و از چهار طرف فضای بازی دارد و این ففضا با چهار طراقی هم معروق است . طرح های چهار طاقی دارای چهار گوشواره است و و زمینه ای دایره ای شکل برای گنبد آن در نظر گرفته شده است

 مساجد ایوانی شرق ایران خواستگاه این مساجد با معماری خاص و متناسب با معماری اسلامی ایرانی آن ها می باشد . مساجدی با ایوان های بزرگ از ویژگی های این فضا می باشد .

 اولین ایوان های اسلامی و در بخش جنوب و مقابل گنبدخانه ها ساخته شده است  و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان در نظر گرفته شده است . یکی از کاربردهای ایوان های جنوبی ، جلوگیری ازگرمای تابستان می شود و همچنین ایوان های و پشت به آفتاب و در سایه واقع شده است . نمازگزاران با توجه به شرایط فصلی از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده می شد .. از جمله  مساجد که معماری  تک ایوانی دارند می توان به مسجد نیریزاشاره کرد ، این مسجد معماری ساده و با یک ایوان دارد ویا مسجد جامع سمنان و یزد هم می توان اشاره کرد . مسجد جامع یزد از جمله مواردی است که معماری آن در نگاه اول، مسجد چهار ایوانی می نماید لیکن غیر از یک ایوان، ایوان هایدر ورودی مسجد به چشم می خورد

 

انواع مسجد های ایوانی :

مسجد های دو ایوانی :

از جمله  مساجد دو ایوانی می توان به  مسجد ملک زوزن و فرومد و مسجد ساوه اشاره کرد . مساجد چهار ایوانی سلجوقیان در کنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان دادند ، از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار شده است . از دیدگاه  بسیاری از محققین اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، «مسجد خرگرد خواف»  می باشد  و بعد از آن، «مسجد جامع اصفهان.» مدارس و مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده اند و به طور دقیق مشخص نیست که از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شکل است  در تمام مساجدی که در دوره اسلامی ساخته می شده اند ، نکات مهمی مورد بررسی قرار گرفته شده است  و جنبه های معماری به کار رفته در مساجد با دین مبین اسلام نیز تطبیق یافته است.

 

موزاییک و کاشی های برّاق برای کف مسجد و تزئین محراب و دیوارها، شیشه های رنگارنگ برای پنجره و قندیل ها، قالی و قالیچه های گران بها برای آرایه در صحن ها استفاده می شد  ازاره ها و دیواره ها با  سنگ ها مرمررنگی  و طاق نمای محراب و کتیبه ها را با نوشته ها مزین می کردند .  عمدتا منبر ها  از چوب ساخته می شد  و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس دقت زیادی می شد . نزدیک ترین منبر، چهار پایه ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را که طبعاً نمونه ای از خوشنویسی و ظرافتدر طراحی آن استفاده شده بود .

طاق نما ها :

نمودار قبله، طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته می شد.افرادهنرمند تمام تلاش خود را برای تزیین فضا های محراب به کار می  بردند. محراب را با کاشی و موزائیک و تصویر گل و بوته و نقشه ای برجسته و طراحی های زیبا از معرق، گچ، مرمر سفال و کاشی تزئین می کردند. از دید  متخصصان علم روانشناسی هنر معماری مساجد اسلامی، روح و روان انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. در تزئینات بناهای اسلامی عموماً یا الوان است  یا بر روی آنها کنده کاری های کم عمق ایجاد می شود و تمام  فضای مسجد را با تزینات می پوشاندن  و کلیت و تمامیتی ذاتی بدان می دادند که تزینات جدا  بنای اصلی مسجد ها بود.

 المان های مهم و تاثیر گذاری در طراحی مساجد وجود دارد که در این بخش به معرفی این المان ها و وجوه مشترک می پردازیم :

صحن ها ، ایوان ها ، رواقها ، مناره ها ، گنبد و شبستان و محراب که البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطف الله اصفهان بدون ایوان می باشد همگی از المان های مهم در طراحی های مساجد به سبک معماری اسلامی می باشد .  محراب ها هم از عناصر مهم و مذهبی برای مساجد ها و عبادتگاه ها به شما می آید . برخی مساجد دارای چند محراب هستند مثلا می توان به مسجد جامع اصفهان اشاره کرد  که دارای ٩ محراب می باشد ، اما عمتا مساجد دارای یک محراب در سمت جنوبی خود می باشند .

صحن و حیاط مسجد یکی از عناصر مهم معماری  در مساجد اسلامی می باشد ، صحن و حیاط مساجد عمدتا  که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان(مسجدالنبی)، برگرفته شده است و فضایی آزاد که فضایی باز برای ورود افراد به مسجد را به ارمغان می آورد .

صحن ها :

صحن ها در معماری مساجد دارای اهمیت بالایی می باشد . حیاط ها و صحن ها  فرم و سبک معماری مساجد را نشان می دهند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری نشان می دهد در بیشتر مساجد با معماری اسلامکی ایرانی در وسط صحن حیاط، حوض های بزرگی  با نماد پاکیزیگی  در نظر گرفته شده است  که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می شود.

معماران محل حوض را در فضایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ های الوان می باشد کاملاً در حوض دیده شود  .

نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان می بینیم. طراحی  حوض ها کارکردی که برای وضو هم دارد ، و همچنین نماد زیبا و تاثیر گذار و تزیینی در فضای مساجد ها می باشد .در بسیاری از مساجد هم ضایی بر روی حوض ها ساخته می شد که افرادی بدور از فضای مادی درآن فضا بپردازد و قرائت قران در آن فضا به انجام می شد  این سکو را خدای خانه می نامیم  یکی از بخش های مهم در حوض ها می باشد که در مسجد عتیق شیراز هم به چشم می خورد  .

رواق ها :

 فضاهای سر پوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند را رواق می گویند که معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریک خانه دامغان می باشیم . در اکثر کشورهای اسلامی در حوزه  مدیترانه هند و پاکستان  رواق ها به چشم می خورد . ایوانهای مساجد ایران ایوان بدون تردید زیباترین و عالی ترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود. ایوان های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای فضایی خاص و متفاوت از نظر معماری دارند.

هر ایوانی زیبایی منحصر به فرد خود را دارد و تاثیر خاص برفضا دارد. ایوان های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا مساجد ساخته می شدند به علاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوان ها، آنها را از خشکی و یکنواختی خارج کرده وحالت موزونی برای فضا مساجد به ارمغان آورد  است .

ایوان ها دارای سقف های می باشد که از نظر شکل و فرم گنبدی شکل می باشد و این سقف ها با تزیینات  مانند مقرنس، آجرکاری، گچ بری، آیینه کاری و نقاشی تزیین شده است  و در هر بنایی از مساجد به تناسب اهمیت آن نسبت به سبک و تزینات که برای آن فضا در نظر گرفته شده است توجه ویژه می شود .

ایوان ها :

ایوان های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهار باغ از این دست معماری می باشند . سقف ایوان هایی که عمیق در مساجد صفه درویش در مسجد جامع اصفهان  به چشم می خورد  صورت گهواره ای ناوی و یا طاق آهنگ  می باشد .  این طاق نماها به صورت مربع مستطیل  می باشند و به صورت قالببندی در بیشتر ایوان ها جای گرفته اند.مناره ها مناره ها بناهایی در قالب برج بلند و باریک هستند که معمولاً در کنار مسجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می شوند .

در گذشته مناره ها نقش میل راهنما را در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد، کاروان سراها، مدارس و مهمان پذیرها ایفا کرده اند. این بناها به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راه های دور به طرف شهر می آمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفته اند. کلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگ های لغت نیز همین معنا به کار برده شده است